Մահից կյանքվածը

Այն, ինչ ես հասկացա մահանալուց հետո, այն էր, որ երթուղայինում չի կարելի ծանոթանալ: Անգամ երբ մահացած ես: Անգամ երբ աշխարհում ամենամիայնակն ու լքվածն ես: Եվ այն, ինչ հասկացա մահանալուց հետո, այն էր, որ չի կարելի սիրախաղ անել թանկ ավտոմեքենաների վարորդների հետ, երբ ինքդ գտնվում ես երթուղայինում:

* * *

Մինչև մահանալս (իսկ դա այդքան էլ հեռավոր անցյալում չէր) ես մի անհոգ ու երջանիկ աղջնակ էի, ով, չգիտես ինչու, սիրում էր իրեն ոգեշնչել, որ դժբախտ է: Գրում էի: Լավ էի գրում: Եվ առավել լավ գրում էի, երբ տխուր էի. ներշնչված տխուր: Ասում են` արվեստը տխրության մեջ է ծնվում: Եվ դա կարգախոս դարձրած տխրում էի ու գրում, գրում ու տխրում, ու բոլորին ներշնչում, թե որքան դժբախտ եմ: Իսկ երջանիկ էի, որովհետև ունեի ամենը, ինչ պետք էր 22 տարեկան երիտասարդ աղջկան. հիանալի մանկություն, սիրող ընտանիք, համակրելի արտաքին, լավ կրթություն, երազելի աշխատանք: Այնքան բան ունեի երջանիկ լինելու համար, որ ինձ մնում էր նստել ու սպասել, թե երբ սպիտակ ձիով, կամ էլ առանց, ասպետը կգար ու ինձ իր դղյակ կտաներ: Բայց քանի որ շատ էի սիրում տխրությունն ու թախիծը, փոխարենը մահն եկավ ու ինձ իր հետ տարավ, բայց անդրշիրիմյան աշխարհ` լի կեղտով ու մաղձով:

Երբ առավոտյան արթնանում էի, սիրում էի ողջունել արևին, թեկուզ հաճախ այն չէր երևում, բայց գիտեի, որ ինչ-որ տեղ` երկրագնդի մյուս մասում, այն կա: Իսկ երբ մահացա, արևին ողջունելու ցանկություն չունեի, թեև այն այնպես անամոթաբար էր ներխուժում սենյակ, որ ստիպված աչքերս կկոցում էի ու ներս սողոսկում ծածկոցի տակ:

Երբ գիշերը պառկում էի քնելու, մտքում երազներ էի կառուցում, սլանում հեռու-հեռուներ, այնտեղ ապրում առավել երջանիկ ու առավել անհոգ: Իսկ երբ մահացա, երազներ նկարելու փոխարեն երազում էի. Աստծուն խնդրանք էի ուղղում ամեն մութ գիշեր. «Տե՜ր, թող սիրտս այս գիշեր կանգ առնի. ինձ քեզ մոտ տար»: Բայց Տերն էլ, ես էլ գիտեինք, որ ես վաղուց էի մահացել:

Մահացա, երբ եկեղեցու խորանում երդում տվեցի. «Հնազանդ եմ»…

Եսս հնազանդեցրի երազանքներիս, երազներիս, նպատակներիս, երկար սպասված ասպետներիս ու սպիտակ նժույգներին: Ու մահացա այն պարագայում, երբ մյուս աղջիկները` լի սիրով ու սպասումներով, այդ օրը վերածնվում են ու փոխադրվում այլ կյանք` ավելի լավն ու գեղեցիկը: Գուցե այն պատճառով, որ մյուսների կյանքում այդքան տխրություն չէր ներարկված, որքան սովորական մտքեր ու առօրյա, որ ոչնչով չէր տարբերվում մյուսների մտքերից ու օրերից: Բայց ոչ իմ: Իմ օրերը լի էին թախիծով ու անհագ կարոտով, չգիտեմ էլ դեպի ում կամ ինչը: Իմ մտքերում հարցերն էին իշխում և դրանց սխալ պատասխաններ վերագրելու ցանկությունը: Դժվար է, երբ ինքդ քեզ համար սուտ հարցեր ես հորինում, ապա տանջվում, տառապում, որպեսզի ամենախորշից գտնես հիմար ու սխալ պատասխաններ ու սոսնձես հարցերիդ` արդյունքում ստանալով ոչինչ, միայն թախիծ ու ինքնակեղեքում: Բայց ինձ միայն մի բան էր հանգիստ բերում. այդպես էր կարելի լավ գրել:

Այնտեղ, որտեղ ծնվել էի, մարդիկ գոհանում էին իրենց պարգևած կյանքով, ապրում հեշտ ու խաղաղ: Մենք մի գեղեցիկ տուն ունեինք` մեծ, սիրելի: Ունեինք հսկայական այգիներ, որտեղ պապս սեփական ձեռքով ծառեր էր աճեցրել: Որքան էլ թանկ ու հազվագյուտ մրգեր փորձած լինեի, ինձ իմ պապու տանձն ու թութն էր միշտ համեղ թվում: Երևի թե հենց այդպես էլ կար: Մեր ընտանիքը բոլորին հայտնի էր: Պապս հանճարեղ մաթեմատիկոս էր, տատս` մի ամբողջ ուսումնական հաստատություն էր ղեկավարել 30-ից ավել տարի, մայրս տեղի ծննդատանը տարիներ շարունակ փրկության միակ հույսն էր նորածինների հարազատների համար, իսկ հայրս… Հայր չեմ ունեցել: Քույրս մայրաքաղաքում ուսում էր առնում, իսկ ես տան փոքրն էի: Երնեկ թե երբեք էր ֆիզիկապես չմեծանայի, որովհետև հոգեպես ես այդպես էլ մնացի «մեր տան փոքրը»:

Ասում էին` բացառիկ ընդունակությունների տեր երեխա էի: Բայց այնքան վատ բնավորությամբ, որ ընդունակությունները միշտ օգտագործել եմ վերջին պահին` ջրից չոր դուրս գալու համար: Ստացվում էր: Ցավոք:

«Կան մարդիկ, ովքեր երբեք ոչինչ չեն սովորի, որովհետև նրանց միշտ ամեն ինչ ներում են»:

Տերն ինձ բավականաչափ խելք էր տվել ճիշտն ու սխալը զատելու համար, իսկ սատանան` բավականաչափ ծուռ ոգի` դիտմամբ ու սիրով ինձ սխալների ճահիճը նետելու համար: Դժվար է, երբ ինքդ քեզ հետ մնալիս չես կարողանում նորմալ զրուցել սեփական եսերիդ հետ, որովհետև մեկը հեզ է, մյուսը` գիժ, մեկն ապրել է ուզում, մյուսը` մահ: Արդյունքում երկուսն էլ պարտվում են, իսկ դու` մնում միայնակ ու անհասկանալի:

Կյանքում, կարծում էի, սերեր ունեցել եմ: Բայց հետ հայացք գցելիս ու սիրտս քամելիս հասկանում եմ, որ իրականում ոչ ոքի էլ չեմ սիրել, անգամ ինքս ինձ, երբ թույլ եմ տվել մեկին դիպչել ձեռքիս, մյուսին` սրտիս: Միշտ փնտրել եմ իմ սիրո վեպի հերոսին, բայց իրականում բարև եմ տվել էժանագին վիպակների երկրորդական հերոսներին: Ոչ, նրանք բնավ էլ վատ մարդիկ չեն եղել, կարծում եմ, ուզում եմ հավատալ: Բայց նրանք իմը չէին, չէին կարող լինել, որովհետև իրականում ես շատ ուրիշ էի նրանցից, որպեսզի իմ ու իրենց բարևների բախվելուց մի բան ստացվեր: Որքան շռայլ եմ եղել «ես քեզ սիրում եմ» ասելիս: Իսկ ու՞մ… Սիրելու ու սիրվելու ցանկությունս այնքան մեծ էր, որ աչքերս փակ, ափերս բաց սլացել եմ դեպի մութը` ինձ մութ համարելով: Իրականում ամեն անգամ ես իմ մեջ ապրող լույսն եմ սպանել, նվիրել սատանային` ի հատուցումն ծուռ ոգու: Եվ տխրել եմ, տխրել, երբ ոչինչ էլ չի ստացվել: Եվ գրել եմ, գրել, որովհետև ստացվել է, լավ ստացվել:

Կյանքիս երկու տարին նվիրեցի մթերից մեկին: Մթից հեռու` իմ սեփական լույսի մեջ, կարոտ ու սեր ծեփելով ապրեցի երկու տարի` հավատալով, որ սիրում եմ: Անքուն գիշերներով, մտազբաղ ցերեկներով, գրաշատ երեկոներով երկու երկար ու ձիգ տարի ապրեցի հավատալով, որ նա, թեկուզ բնավ էլ ոչ ասպետ և անգամ ոչ էլ սպիտակ նժույգ, բայց ճակատիս գրածն է, ում կսիրեմ, մինչև մահը բաժանի մեզ: Արդյունքում ամառային մի երեկո հասկացա, որ մթից բաժանվելու և միայնակ մահանալու ժամանակն է:

Եվ թույլ տվեցի կյանքիս մեծագույն սխալը` հասկացնելով բոլորին, որ նախկինում ինչ էլ արել եմ, սխալիկներ են եղել, ոչինչ ավելի: Ամռան մի լուսավոր օր մթնեց կյանքս մահով: Մահախեղդ մի օր մուտք գործեցի Տիրոջ տաճար ու երդվեցի` հնազանդ եմ… Այդպես չպետք է լիներ, այդպես չպետք է ստացվեր, որ 22 տարեկանում մահ ընտրեի մի ամբողջ կյանքի փոխարեն, որ երազներս ու երազանքներս աճուրդի հանած խոնարհվեի մահվան առաջ ու ծնկի եկած պարզեի ձեռքերս դեպի սևը: Բայց պատահեց: Իմ սեփական, այլ ոչ ուրիշի մեղքով: Հեշտ է կյանքում մեղադրել ուրիշներին դժբախտություններիդ մեջ, իսկ երբ չկա մեկը, ում մատնացույց կանես ու կասես` քո´, քո՜ իսկ պատճառով կործանվեցի, մնում է ինքնամեղադրել ու ինքնասպանվել: Իսկ ինքնասպանվելու համար խիզախություն ու լրիվ անհույս վիճակ է պետք: Իմ դեպքում ես կանեի դա, թե գնալու տեղ չունենալու: Ես ունեի: Դա անցյալս էր:

Կյանքդ մեկի կյանքին կապելիս հույս ես ունենում, որ գումարման արդյունքում մեկ ամբողջական կյանք կստանաս, բայց այդպես լինում է, երբ ճիշտ ընտրություն ես կատարում: Իսկ երբ գիտակցաբար գնում ես դեպի սխալն ու կյանքդ կապում մահի հետ, կամ դու էլ ես մահանում, կամ վեր ես ելնում ամենից` կիսակոտրված, ավելի ուժեղ:

Ինձ ընտրություն էր սպասվում: Որին երկար էի պատրաստվում: Մահանալուս օրվանից սկսած, երբ խնջույքի ժամանակ համընդհանուր ուրախության ու կեղտի մեջ տեսա մորս տխուր աչքերն ու արտասվեցի: Արտասվեցի, որովհետև այլևս ոչինչ չէի կարող հետ բերել: Ամեն դեպքում այդ ժամանակ այդպես էի կարծում: Այդ ժամանակ արդեն սխալ էի կարծում: Կհանեի անիծյալ ճերմակ զգեստն ու տուն կգայի` հեռվում թողնելով մահն ու իր հետ կապված ամեն ինչ: Բայց… Բայցերը շատ էին թվում:

Ընտրությանը վերադարձա բազում անգամ, երբ առավոտներն արթնանալիս սիրտս ճմլվում էր ցավից, իսկ գիշերը քնելիս շրջվում էի մեջքով ու լռում: Մտածելու բան էլ չկար, այնքան էի դատարկվում: Մահն ասես մի արնախում գործիք օր առ օր ինձնից կյանք էր քաշում, իմ լուսավոր էությունն էր քաշում, ներսս լցնում մթով ու հուսահատությամբ: Ժամանակ առ ժամանակ կատաղության պահեր էին լինում, արտասվում էի, գժվում, խենթանում, ուզում դուրս թռչել նրա հետ կիսված տանիքի տակից, վազել մեր տուն, այնտեղ, որտեղ ճայերն էին ստեղծվում ժամանակին: Բայց նա պահում էր ինձ, ստիպում մնալ, շարունակել մահանալ:

Հետո նա կյանք ստեղծեց իմ մեջ: Գժվելու չափ մեծացա: Ու սեր ծագեց իմ մեջ` սատանայական կյանքի հանդեպ, որ իմ մեջ էր մեծանում: Վախենում էի: Պատկերացնում էի, թե ինչ կլինի, եթե նա իմ մեջ ստեղծված կյանքում ավելի շատ լինի, քան ես: Կործանում էր լինելու: Եվ մեղսական իմ ուղեղում միտք էր ծագում հաճախ սպանել այն, ինչ պետք է ծնվեր: Բայց դրա հետ մեկտեղ ես սիրում էի այն, քանի դեռ գիտեի, որ ես էլ կամ նրա մեջ: Ապա մեղք մտքերը տեղի տվեցին սպասումին, սիրուն, հոգատարության զգացումին: Ես այլևս միայնակ չէի: Ու թե սեր փչեի իմ մեջ մարող լույսին, գուցե այն վառանար ու մեծացներ իմ չափաբաժինն իմ մեջ մեծացող կյանքին:

Այդպես կլիներ, թե մահը չորոշեր ինձ վերջնականապես ոչնչացնել: Մահը սարսափելի հարվածեց ինձ իր մաղձոտ կեղտով: Այնքան ուժգին, որ մարմինս դեռ ապրում է այն դողը, որ զգում էի: Ես իրավունք չունեի դողալ. կյանքն իմ մեջ կզգար, իրեն վատ կզգար, բայց դողն ուժեղ էր, ցավն` անտանելի: Իր մեջ կյանք կրող կինը սուրբ է, բայց մահի համար դա ոչինչ է. մահը սրբություն չի ճանաչում:

Հարվածն այնքան մահոտ էր, որ ինձ մնում էր միայն առավոտ կանուխ արթնանալ, հավաքել իրերս ու տուն վազել: «Մամ, գալիս եմ»… Գլխիկոր, կյանքը մեջս կռիվ տվող, սարսափահար տուն վազեցի ու մահ զգացի. մեջս մահ էր ծնվում: «Մա՜մ, ցավում է, շատ է ցավում»… Նա մահացավ: Ցավոտ մահացավ: Բայց ցավն այն չէ, ֆիզիկական, որ հեղում էր կենսատու արանքներից. ցավն այն էր, որ զգում էի ինձ լքող փոքրիկ կյանքից: Շունչս կտրվում էր, արցունքներն այրում էին սառած այտերս, ձեռքերս մաշվում էին` ցրտից ճաքած: Նա մահացավ` փոքրիկ սիրտն իմ սրտի տակ: Չդիմացավ, չհանդուրժեց: Չուզեց լինել մահից կյանքված: Ու իմացա, որ ես նրա մեջ ավելի շատ էի, քան մահը…

* * *

Հիմա ես ապրում եմ: Մահացա, բայց ապրել սկսեցի կրկին: Ու ոչ էլ անցյալ վերադարձա: Մոլորվեցի մի պահ, խճճվեցի, կարծեցի, թե անցյալում է փրկությունս, բայց հասկացա, որ ապագաս այնքանով գեղեցիկ կլինի, որքանով ճիշտ կլինի ներկաս: Ամեն մեկս դժբախտ ենք յուրովի, ամեն մեկիս բաժին է հասնում այնչափ փորձություն, որքանի պատրաստ ենք: Ու թե ապրելու իրավունք չունենայի, չէի մահանա այդքան վաղ ու այդքան դժվար: Հիմա ես ապրում եմ…